Parket bij de Hoge Raad, 11-09-2012, ECLI:NL:PHR:2012:BX9230 BX0129, 11/00549 (2024)

Conclusie inzake:

[Verdachte](1)

1. Het Gerechtshof 's-Gravenhage heeft verdachte op 18 januari 2011 voor diefstal door twee of meer verenigde personen veroordeeld tot een gevangenisstraf voor de duur van drie weken.

2. Mr. A.M. Seebregts, advocaat te Rotterdam, heeft cassatie ingesteld en een schriftuur ingezonden houdende één middel van cassatie. Het middel valt uiteen in drie bewijsklachten en geeft mij aanleiding tot de volgende voorafgaande beschouwing.

3.1. De Wet van 15 maart 2012 tot wijziging van de Advocatenwet, de Wet op de rechterlijke organisatie en enige andere wetten ter versterking van de cassatierechtspraak (Wet versterking cassatierechtspraak, Stb. 2012, 116) is op 1 juli 2012 in werking getreden (Besluit van 18 april 2012 tot vaststelling van het tijdstip van inwerkingtreding van de Wet versterking cassatierechtspraak, Stb. 2012, 175). De vraag rijst of deze nieuwe wet van toepassing kan zijn op de afdoening van de onderhavige zaak.

3.2. De kern van de nieuwe wet wordt gevormd door artikel 80a RO, dat aldus luidt:

Ten aanzien van dit onderdeel van de nieuwe wet is niet voorzien in overgangsrecht.(2) Voor zover ik zie is in de wetsgeschiedenis geen aandacht geschonken aan de vraag of ten aanzien van artikel 80a RO een voorziening behoorde te worden getroffen. De beantwoording van die vraag is kennelijk aan de rechtspraak overgelaten.

3.3. Als nieuw procesrecht ook moet worden toegepast in reeds aanhangige gedingen spreekt men van exclusieve werking. Als het nieuwe procesrecht alleen in na de inwerkingtreding aangevangen gedingen wordt toegepast en het oude procesrecht in de andere gedingen van toepassing is, is er sprake van eerbiedigende werking.(3) Eerbiedigende werking(4) vormt een uitzondering en deze zal de rechter slechts kunnen aannemen als hij tot de conclusie komt dat exclusieve werking niet strookt met de bedoeling van de wetgever.(5) Tegenwoordig, zo neemt men volgens Knigge aan, moet het procesrecht worden toegepast dat geldt op het tijdstip waarop het proces wordt gevoerd.(6) Dat zou misschien anders kunnen zijn als toepassing van het nieuwe procesrecht in wezen in strijd zou kunnen komen met artikel 1 Sr. Remmelink deelt die mening. Hij schrijft dat bepalingen die veranderingen beogen te bewerkstelligen inzake bevoegdheid of ontvankelijkheid buiten het bereik van het tweede lid van artikel 1 Sr vallen. Bij wijziging van strafvorderlijke bepalingen bestaat de voorkeur om het nieuwe recht toe te passen.(7)

3.4. De Aanwijzingen voor de regelgeving(8) kennen een rudimentair voorschrift voor de toepassing van nieuwe regelingen:

3.5. De rechtspraak van de Hoge Raad en het EHRM nemen als uitgangspunt dat de rechter bij verandering van strafvorderlijke wetgeving de nieuwe wet zal moeten toepassen.(11) Ingeval van een verandering in wettelijke bepalingen betreffende de vormen der rechtspleging en de bevoegdheid van de rechter zal de rechter in het algemeen de wet moeten toepassen zoals deze geldt ten tijde van zijn handelen.(12) In de zaak Scoppola overwoog het EHRM:

"110. The Court reiterates that the rules on retrospectiveness set out in Article 7 of the Convention apply only to provisions defining offences and the penalties for them; on the other hand, in other cases, the Court has held that it is reasonable for domestic courts to apply the tempus regit actum principle with regard to procedural laws (...)." (13)

3.6. Andere wijzigingen van de cassatieprocedure waren niet zo karig bedeeld met overgangsregelingen als de Wet van 15 maart 2012.

Bij Wet van 21 mei 1986, Stb. 1986, 285 is in het toenmalige artikel 102 RO de mogelijkheid ingevoerd dat zaken in cassatie door kamers van drie raadsheren worden behandeld. De wetgever heeft voorzien in een overgangsregeling, inhoudende dat zaken die vóór de dag waarop deze wet in werking trad bij de Hoge Raad waren aangebracht of ingediend, zoveel mogelijk worden behandeld en beslist overeenkomstig de bepalingen van de nieuwe wet. De Minister lichtte deze overgangsbepaling aldus toe dat beoogd is exclusieve werking voor lopende procedures te bewerkstelligen, zij het dat die exclusieve werking gerelativeerd wordt door de woorden "zoveel mogelijk". De laatste woorden zijn echter speciaal geschreven voor de gang van zaken voor de enkelvoudige kamer in burgerlijke zaken.(14)

De Wet van 16 juni 1988, Stb. 1988, 286, die artikel 101a RO invoerde(15), bepaalde dat zij mede toepassing kon vinden bij de behandeling van zaken die vóór de dag van haar inwerkingtreding bij de Hoge Raad waren aangebracht of ingediend. In de wetsgeschiedenis is geen bijzondere aandacht aan de overgangsbepaling geschonken. De nieuwe wet bood de Hoge Raad de gelegenheid om cassatiemiddelen verkort af te doen, als de klacht niet tot cassatie kon leiden en de Hoge Raad van oordeel was dat de verwerping geen beantwoording van rechtsvragen die bespreking behoeven in het belang van de rechtseenheid of rechtsontwikkeling vergde.(16) Het nieuwe artikel 101a RO bleef volgens de Minister met het bieden van een mogelijkheid om onder voorwaarden klachten in cassatie verkort af te doen, binnen de grenzen van artikel 121 van de Grondwet.(17)

De Wet van 28 oktober 1999, Stb. 1999, 467 die de schriftuurverplichting voor strafzaken in cassatie invoerde (Wet Haak), kende overgangsbepalingen die eerbiedigende werking voorschreven. Bepaalde onderdelen van de nieuwe wet, zoals de wijzigingen in de Wet RO betreffende de cassatiedrempels, mochten niet worden toegepast op zaken waarin op het moment van inwerkingtreding van de nieuwe wet het vonnis of arrest in vorige instantie reeds was gewezen. De schriftuurverplichting geldt niet in zaken waarin op het moment van inwerkingtreding reeds beroep in cassatie is ingesteld. In de Memorie van toelichting is een rubriek gewijd aan het overgangsrecht, maar de Minister herhaalt daarin slechts de inhoud van de overgangsbepalingen, zonder aan te geven welk standpunt aan deze overgangsbepalingen ten grondslag ligt.(18)

De Wet van 31 oktober 2002, Stb. 2002, 539 kende als grootste wijzigingen de afschaffing van het verbod om cassatie in te stellen tegen een vrijspraak en het invoeren van de bevoegdheid van de enkelvoudige kamer in het derde lid van artikel 440 Sv om, ingeval niet tijdig een schriftuur is ingediend, de beslissing te nemen dat het beroep in cassatie niet-ontvankelijk is. Artikel II voorzag in een overgangsregeling, die cassatieberoep niet toeliet tegen de vrijspraak die vóór het tijdstip van inwerkingtreding van de nieuwe wet is gewezen. Voor de uitbreiding van de bevoegdheid van de enkelvoudige kamer is geen overgangsregeling getroffen. De Minister schreef in de Memorie van toelichting dat de aanpassing van artikel 440 Sv niet noopte tot een specifieke overgangsrechtelijke voorziening en dat conform het algemene strafvorderlijk overgangsrecht de nieuwe wet in zoverre onmiddellijke werking had.(19)

Een belangrijke recente wet over het rechtsmiddel van hoger beroep is ter vergelijking in dit verband ook het noemen waard. Het betreft de Wet van 5 oktober 2006, Stb. 2006, 470 (Wet stroomlijnen hoger beroep). Artikel IV van die wet bevat een overgangsregeling die er grof gezegd op neerkomt dat alle veranderingen in de regeling van het hoger beroep niet van toepassing zijn in zaken waarin in eerste aanleg vonnis is gewezen voordat de nieuwe wet in werking trad. Ook hier is het overgangsrecht weer het sluitstuk van de nieuwe wet. De Minister schreef in de Memorie van toelichting dat de nieuwe bepalingen voor het hoger beroep, bijvoorbeeld inzake de appelgrenzen, het grievenstelsel, de indiening van een schriftuur en de schriftelijke machtiging tot het instellen van appel, niet in oude zaken gelden. Voor de overige onderdelen geldt onmiddellijke werking.(20)

De wet die de mogelijkheid invoerde dat in cassatie zaken door kamers van drie raadsheren worden behandeld en de wet die artikel 101a RO invoerde kennen overgangsregels waaruit de voorkeur voor een exclusieve werking sprak, terwijl in deze gevallen gelet op de heersende leer een overgangsregeling niet eens noodzakelijk was. De Wet Haak en de wet die het cassatieverbod tegen vrijspraken afschafte voorzien wel in eerbiedigende werking, zij het dat de laatste wet geen overgangsregeling kent voor de nieuwe bepaling dat de enkelvoudige kamer de niet-ontvankelijkheid van het cassatieberoep kan uitspreken wanneer niet tijdig een schriftuur die aan de eisen voldoet is ingediend. De Wet stroomlijnen hoger beroep kent weer wel een eerbiedigende overgangsregeling.

3.7. Het niet voorzien in een overgangsregeling met eerbiedigende werking in die gevallen waarin een formeel nieuw vereiste is geïntroduceerd voor de ontvankelijkheid van een rechtsmiddel zou tot gevolg hebben, dat de toegang tot de hogere rechter zou worden afgesloten vanwege een verzuim datgene te verrichten wat eerst een latere wet als voorwaarde voor ontvankelijkheid zou stellen. Dat zou een overval door de wetgever zijn die niet in het straf(proces)recht past. Zulks zou m.i. op gespannen voet staan met artikel 17 van de Grondwet en, wat vermoed ik praktisch relevanter is, met het eerste lid van artikel 6 EVRM. Wanneer de wet de mogelijkheid invoert om in cassatiezaken met drie raadsheren te beslissen, een verwerping van een beroep verkort te motiveren, of de enkelvoudige kamer bevoegd maakt om de niet-ontvankelijkheid van het beroep uit te spreken, doen zich zulke moeilijkheden niet voor. De vraag is nu welke impact invoering van artikel 80a RO op de positie van de betrokkene heeft. Indien de nieuwe bepaling slechts een codificatie is van wat nu al in de rechtspraak van de Hoge Raad is te lezen zie ik niet in waarom artikel 80a niet meteen per 1 juli 2012 zou kunnen worden toegepast. Als het nieuwe artikel 80a daarentegen een nieuwe eis aan de rechtzoekende stelt kan het anders liggen.

3.8. Gelet op het voorgaande lijkt het mij zinvol nader in te gaan op de strekking en reikwijdte van het nieuwe artikel 80a RO. Ik stel daarbij voorop dat het nieuwe artikel 80a RO niet is gericht op een vermindering van de werklast van de Hoge Raad, maar op een doelmatiger gebruik van de beschikbare capaciteitsbenutting. Het gaat erom dat cassatieberoepen die kansloos zijn wegens het ontbreken van deugdelijke cassatiemiddelen of wegens gebrek aan belang zo snel mogelijk kunnen worden afgedaan om aldus ruimte te creëren om aan de zaken die er wel toe doen de nodige aandacht kunnen schenken.(21)

3.9. In de Memorie van toelichting maakt de Minister gewag van een trend van een toenemend aantal kansloze of voor cassatie ongeschikte zaken die bij de Hoge Raad worden aangebracht:

"Het gaat daarbij om cassatieberoepen die hetzij niet voldoen aan de daaraan gestelde wettelijke eisen, hetzij berusten op klachten die klaarblijkelijk niet tot cassatie kunnen leiden en om zaken waarbij de insteller uit het oogpunt van de rechtseenheid, rechtsontwikkeling of de rechtsbescherming klaarblijkelijk onvoldoende belang heeft bij het cassatieberoep om behandeling door de Hoge Raad te kunnen rechtvaardigen. Er zijn cassatiezaken waarin advocaten middelen van cassatie aanvoeren waarin de aard van de toetsing in cassatie miskend wordt, bijvoorbeeld omdat in wezen een nieuwe vaststelling van de feiten wordt gevraagd (bijvoorbeeld in verband met waardering van bewijs of de aan de feitenrechter voorbehouden uitleg van gedingstukken). De Hoge Raad wordt dan benaderd alsof hij een feitenrechter is."

De Minister noemt als voorbeelden cassatieklachten die feitelijke grondslag missen of die klagen over kennelijke misslagen van ondergeschikt belang. Voorts is te denken aan de klachten die voorbijgaan aan de strekking van de wet of aan vaste rechtspraak.(22) Even later noemt de Minister als mogelijkheid van klaarblijkelijke ongegrondheid het geval waarin in de cassatieschriftuur over het hoofd wordt gezien dat de beslissing van de rechter op meerdere zelfstandige gronden is gebaseerd. Een klaarblijkelijk gebrek aan belang kan bestaan als een op zichzelf gegronde klacht na cassatie niet kan leiden tot een andere uitkomst dan die voorligt.(23) Onder de categorie van klachten die klaarblijkelijk niet tot cassatie kunnen leiden zal een groot deel van de gevallen ressorteren die thans met artikel 81 RO worden afgedaan.(24) De verwachting van de Minister is daarom dat met toepassing van artikel 80a RO een belangrijk deel van de zaken die nu worden weggewerkt via artikel 81 RO zal kunnen worden afgedaan. Maar de mogelijkheid zal blijven bestaan dat cassatieklachten in de zaken die dat verdienen "uitputtend (...) worden uitgeprocedeerd" maar uiteindelijk toch leiden tot toepassing van artikel 81 RO. Voor artikel 81 RO blijft dus nog toepassingsruimte.(25)

3.10. Artikel 80a RO introduceert een versnelde en vereenvoudigde afdoening onder meer van klachten die klaarblijkelijk niet tot cassatie kunnen leiden. Gelet op hetgeen de Minister over de verhouding tussen artikel 80a RO en 81 RO heeft opgemerkt ligt het voor de hand te veronderstellen dat beide categorieën gevallen zich slechts van elkaar onderscheiden door de wijze van afdoening. Toepassing van artikel 80a RO veronderstelt nog steeds een zorgvuldige en inhoudelijke toetsing van het beroep en verschilt in dat opzicht niet van toepassing van artikel 81 RO:

"De strekking van het voorstel is de Hoge Raad naast het reeds bestaande instrument van artikel 81 Wet RO - dat voor partijen en het parket geen besparing van werk en tijd oplevert - een nieuw instrument - artikel 80a Wet R.O. - te verstrekken waarmee versneld op het cassatieberoep kan worden beslist. Als dit beroep klaarblijkelijk ongegrond is (hetgeen een inhoudelijke toetsing van het beroep vergt) dan wel zonder enig belang is (wat betekent dat het ook niet kan slagen), moet een dergelijke zaak zonder veel omhaal kunnen worden afgedaan. Dat wil niet zeggen dat het beroep niet zorgvuldig zal worden beoordeeld. De Hoge Raad blijft, als thans, het beroep gewoon beoordelen, maar kan bij het vaststellen van ongegronde cassatiemid-delen de zaak versneld en vereenvoudigd afdoen."(26)

En:

"In geval van toepasselijkheid van artikel 80a RO zal er overigens geen sprake zijn van een minder vergaande inhoudelijke toetsing. De inhoudelijke toetsing blijft een toetsing in volle omvang. Er wordt een nieuwe afdoeningsmodaliteit geïntroduceerd die in voorkomende gevallen meebrengt dat een cassatieberoep in een eerder stadium tot een einde komt."(27)

Kortom, voor de in het eerste lid van artikel 80a RO genoemde klachten die klaarblijkelijk niet tot cassatie kunnen leiden lijkt de inhoudelijke beoordeling zich niet te onderscheiden van die van de zaken die met toepassing van artikel 81 RO aflopen. Alleen de wijze van afdoening is anders. Voor deze categorie van gevallen is invoering van artikel 80a RO in strafzaken inhoudelijk gezien geen koerswijziging die zou neerkomen op een overval door de wetgever.

3.12. De Minister heeft echter aan het begrip "kennelijk onvoldoende belang" een uitleg gegeven die misverstanden kan oproepen. De Minister schreef immers:

"Bij klaarblijkelijk onvoldoende belang bij het cassatieberoep kan, als gezegd, worden gedacht aan gevallen waarin na verwijzing toch geen andere beslissing zou kunnen volgen en het cassatieberoep zou moeten afstuiten op gebrek aan belang. Dit zijn gevallen waarin de motivering van de feitenrechter niet helemaal vlekkeloos is of waarin kleine vormfouten zijn gemaakt, die echter op de uiteindelijke beslissing niet van invloed kunnen zijn geweest, zodat verdwijnen van rechtsbescherming niet aan de orde is. Nu moet de strafkamer uitspraken vernietigen, bijvoorbeeld als wetsartikelen verkeerd of onvolledig zijn aangehaald, als aan de uitspraak niet de juiste stukken zijn gehecht, terwijl deze zich wel in het dossier bevinden en als in zaken waarin geen andere klachten zijn ingediend, de redelijke termijn in geringe mate is overschreden."(32)

3.13. Het denkbaar bezwaar dat invoering van artikel 80a RO de weg naar ambtshalve cassatie afsnijdt is mijns inziens ongegrond.(37) Als een strafzaak op basis van de schriftuur op het eerste gezicht in aanmerking komt voor afdoening met artikel 80a RO zal nog steeds een zorgvuldige beoordeling moeten volgen, die zal kunnen leiden tot ambtshalve ingrijpen van de Hoge Raad. Mijns inziens is voor deze zienswijze ruimte te vinden in de Memorie van toelichting:

3.14. Kortom, ik zie geen reden om aan de nieuwe wet exclusieve werking te onthouden. Dat neemt niet weg dat nog vragen zullen rijzen over de invulling van de criteria van het eerste lid van artikel 80a RO. Met name gaat het dan om de invulling van de categorie waarin de partij die het cassatieberoep heeft ingesteld klaarblijkelijk daarbij onvoldoende belang heeft. Invoering van artikel 80a RO heeft evenwel geen verandering gebracht in de eisen die aan een middel van cassatie op dit vlak mogen worden gesteld. Ook voorheen kon een klacht waarbij verdachte of OM duidelijk geen enkel belang had met artikel 81 RO worden afgedaan. Vaak gaat de Hoge Raad echter wel in op dergelijke klachten.(39) Ik verwacht wel dat dit beleid zal worden voortgezet.

5. Deze conclusie strekt tot niet-ontvankelijkverklaring van het beroep.